YARANMA TARİXİ

Azərbaycan ərazisində meliorasiya üzrə birinci tədqiqat müəssisəsi Muğan Təcrübə şoran stansiyası olmuşdur. Onun təşkil olunma zərurəti Muğan düzünə daxil olan tor­paq­la­rın şorlaşmasının ilk illərində yaranmışdır. Bunlar o vaxtlar möv­cud olan suvarma üsul­la­rın­da torpaqların tez şorlaşması və şoranların olması ilə əlaqəli idi, bu da nəticədə əkin sahələrində təsərrüfatların normal inkişafına təhlükə yaradırdı.

1914-cü ildə Şimali Muğanda nəzərdə tutulan sahədə stansiyanın tikilməsi imkanı yaranmışdır. Lakin başlanmış birinci dünya müharibəsi bu işləri dayan­dır­mış­dır. Mövcud olan ehtiyatlar stansiyanın filiallarından biri kimi layihələndirilən Cəfər­xan seleksiya plan­tasiyasının tikintisinə sərf olunmuşdur. Məhz burada təcrübə-tədqi­qat işləri cəmləşdirilmişdir.

Sonradan stansiyanın Mərkəzi Muğanda yaranması fikri ləğv edilmiş, Cəfərxan filialının adı dəyişdirilmiş – Muğan şoran təcrübə stansiyası,  hal-hazırda AzHvəM EİB-nin tabeliyində olan Muğan Meliorasiya-Təcrübə stansiyası adlandırılmışdır.

1944-cü ildə ZaqSTETİ-un Azərbaycan filialının (sonradan isə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Hidrotexnika və Meliorasiya İnstitutuna (AzETHvəMİ) çevrilən və hal-hazırda Azərbaycan Hidrotexnika və Meliorasiya Elm-İstehsalat Birliyi (AzHvəM EİB)  adlandırılan) təşkil olunması ilə respublikanın su təsərrüfatı üzrə elmi-tədqiqat işlərinin inkişafında yeni dövr açıldı.

ZaqSTETİ-un Azərbaycan filialı öz işini Ə.Ə. Poladzadə və Ə.Q. Beh­bu­dovun rəhbərliyi altında 28 əməkdaşla başlamışdır. İlk günlərdən bu kiçik kol­lektiv Azərbaycanın su təsərrüfatına aid aktual məsələlər üzrə tədqiqatlara başlamışdır. Rəhbəri V.R. Volobuyev olan – “Meliorasiya” sektoru və rəhbəri E.İ. Zdobnov olan – “Hidrotexnika” sektoru təşkil olunmuşdur. Tədqiqatlara daha təcrübəli mütəxəssislər – hidrotexniklər və melioratorlar cəlb olunurdu.

1948-ci ildə AzETHvəMİ-na gətirmələrə qarşı mübarizə sahəsində böyük təcrübəsi olan M.Y. Vahabov və təcrübəli tədqiqatçı-meliorator N.A. Besednov gəlmişdilər. İ.N. Beydeman, A.V. Dolqix, S.H. Hüseynzadə, Q.V. Reşikov, V.L. Selimyanski də tədqi­qat­larda fəal iştirak etmişdilər.

Azərbaycanda İkinci Dünya müharibəsindən sonra su təsərrüfatı üzrə həyata keçirilən tikinti işləri daha geniş və əhəmiyyətli elmi tədqiqatların aparılmasını tələb edirdi. Əvvəllər respublikada su təsərrüfatı və meliorasiya üzrə aparılan tədqiqatlarda keçmiş ittifaqın elmi müəssisələri iştirak edirdi. Burada V.A. Kovdanın rəhbərliyi altında Dokuçayev adına Torpaqşünaslıq institutu tədqiqat işləri aparmışdır. Kostyakov adına VNİİQiM respublikaya bir qrup tədqiqatçı göndərmişdir, onlara F.S. Salahov, H.M. Hüseynov və b. rəhbərlik edirdi.

İnstitut ildən ilə inkişaf edirdi. Müxtəlif vaxtlarda (1950-1970-cı illərdə) tədqiqat işlərinə N.A. Besednov, Q.T. Dadayev, M.T. Salmanov, A.Q. Axundov, K.H. Teymurov, A.Ə. Mustafayev, H.M. Cəfərov, Q.İ. Şpanin, S.M. Əmircanov rəhbərlik edirdilər. İnstitutun inkişafında Muğan Melio­ra­si­ya-Təcrübə stansiyanın qocaman əməkdaşları A.A. Şoşinın, S.D. Maslokovesin və başqalarının böyük əməyi olmuşdu. Ə.Q. Behbudov, S.X. Hüseynzadə, İ.A. Dudarov, F.S. Salahov, H.M. Hüseynov institutun əsas rəhbərlik özəyini təşkil edirdi.

AzETHvəMİ-un inkişafı ilə yanaşı respublikanın müxtəlif zonalarında onun təcrübə şəbəkəsi də artır və inkişaf edirdi. İnstitut təşkil olunan kimi onun sərəncamına Muğan Meliorasiya-Təcrübə Stansiyası verilmişdir. 1948-ci ildə Ümumittifaq Hidrotexnika və Meliorasiya Elmi-Tədqiqat İns­ti­tu­tu Azərbaycanın ərazisində Şamxor yağışyağırma stansiyasını təşkil etmiş, 1957-ci ildə bu stan­siya AzETHvəMİ-un sərəncamına verilmiş və Şamxor təcrübə-tədqiqat suvarma mexanizasiya stansiyası adlandırılmışdır. 1959-cu ildə Samur-Abşeron kanalının ikinci növbə tikintisi ilə əlaqədar AzETHvəMİ-un Abşeron təcrübə-tədqiqat suvarmanın mexanikləşdirilməsi stansiyası yaranmışdır.

1970-1990-cı illərdə AzETHvə Mİ keçmiş SSRİ-də şorlaşmış torpaqların meliorasiyası üzrə müvafiq Elmi-Tədqiqat İnstitutlarının koordinatoru olmuş­dur. Həmin dövrdə yüksək elmi potensiala malik olan institutda xüsusi ix­tisaslaşmış Elmi Şura yaradılmışdır. Bu Şura 10 ildən artıq fəaliyyət göstərmiş və bu müddətdə 50-ə yaxın aspirant müdafiə edərək alimlik dərəjəsi almışdır.

Məlum olduğu kimi, meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində elmi tədqi­qat­la­rın dava­miy­yəti, onların əsaslı şəkildə istehsalat şəraitində aparılması çox vəsait qoyulmasını və eks­peri­men­tal sahələrin təşkilini tələb edir. Nəzərə alsaq ki, bu sahədə bir sıra vajib olan işlər institutun fəaliyyətdə olduğu əvvəlki il­lər­də yerinə yetirilmişdir. Onda müasir dövrün tələb­lə­ri­nə uyğun olaraq istehsalat təjrübələrini mövjud problemlərin həlli istiqamətində mo­del­ləş­dir­mə və başqa tədqiqat metodikalarından istifadə etməklə onların təhlilini aparmaq lazımdır. Bu prinsipə əsaslanan  AzHvəM EİB-də keçən əsrin 90-cı illərindən baş­layaraq respublikada su və torpaq ehtiyatlarının öyrənilməsi və qiymət­lən­di­ril­məsi problemi, həmçinin meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsinin indiki vəziy­yətə uyğun elmi təminatı müasir sahə elmində ənənəvi yerlərdən birini tutmuşdur.

Azərbaycan Hidrotexnika və Meliorasiya Elm İstehsalat Birliyinin Yeni Eksperimental Zalı